Parkinsonun bir diğer sorun yaratan belirtisi de bilişsel değişimlerdir. Bu durum birçok Parkinsonlu bireyi etkilemektedir. Belirlemesi biraz zordur. Çünkü birçok zihinsel aktivite ve becerileri kapsamaktadır. Fiziksel hareketlere yol açan beyindeki bozukluklar, aynı şekilde hafızada ve düşünmede yavaşlık olarak sonuçlar yaratabilir. Stres, ilaçlar ve depresyon da bu değişikliklere katkıda bulunabilir.
Genel olarak şu tipte sorunlarla karşılaşılabilir:
- Dikkati odaklamada zorluk yaşama
- Görevleri planlamada zorluk yaşama
- Algıda değişiklikler
- Düşünme/Değerlendirmede bozukluklar
- Düşünce hızında ve ifade etmede yavaşlama
- Kelime bulmada sorun yaşama
- Kalabalık bir grupta konuşmayı takip etmede zorluk yaşama
- Konuşmanın duygusal içeriğini anlamada zorlanma
- Konuşma esnasında hızlı konu değişimlerinde sorun yaşama
- Unutkanlık ve öğrenilmiş bilgiyi geri hatırlamada zorlanma
- Davranış değişimleri (öfke, sinir gibi…)
- Konuşmada bozukluk (kelime bulma, telaffuz etme, ses ve ton)
Eğer bilişsel anlamda sorunlar yaşıyorsanız, bunu doktorunuza danışmak çok önemlidir. Gerektiğinde bir nöropsikolog değerlendirmesine ihtiyaç duyulabilir. Daha sonra, bu belirtilere adapte olmak ve onlarla başa çıkmak için bir program düzenlenebilir.
Biliş ve Parkinson
Parkinson hastalarının ne kadarının bilişsel bozulma yaşadığını anlamak zordur. Ancak genel olarak bakıldığında; bir şekilde, tüm Parkinson hastaların 3’te biri ile 4’te biri, hastalığın ileri evrelerinde hafif bilişsel bozukluk yaşamaktadır ve diğer kalan Parkinsonlular da demans yaşamaktadır.
Hafif bilişsel bozukluk belirtiler, bireyin ev ve iş yaşamındaki işlevlerini etkilememektedir. Hatta fark edilmeyebilir. Önceleri doktorlar; hastalığın orta- geç dönemlerine kadar bilişsel bozukluk yaşanmadığına inanıyorlardı. Ancak; güncel araştırmalar bunun doğru olmadığını ve değişimlerin ilk tanı konma döneminde bile var olabileceğini desteklemektedir.
Parkinsonda Bilişsel Değişimin Nedenleri
Parkinsonda bilişsel değişimlerin yaşanmasının bir nedeni, beyindeki dopamin seviyesinin düşmesidir. Ancak, dopamin azalmasına bağlı olan bilişsel değişimler tipik olarak hafif ve sınırlıdır.
Beyindeki diğer değişimler de Parkinsonda bilişsel düşüş ile alakalıdır. Nöropsikologlar , beyindeki diğer iletimi sağlayan kimyasallardaki değişimlere bakmaktadırlar: asetilkolin ve nöroepinefrin. Bu kimyasallardaki değişimler, hafıza ve yönetici işlevlerde kayıplara neden olabilmektedir.
Bilişsel Değişimlerin Etkileri
Parkinsonun erken dönemlerinde eşlik eden bilişsel değişimler, bir ya da iki alanla sınırlı kalma eğilimindedir ve şiddeti kişiden kişiye değişmektedir. Sıklıkla etkilenen alanlar:
Yönetici işlevler: bir şirkette problemleri çözen yönetici gibidir. Kavramlar oluşturma, planlar yapma, amaçları formüle etme, sonuçları önceden sezme, amaçlara ulaşmak için strateji geliştirme ve süreci değerlendirme gibi fonksiyonları vardır.
Dikkat bozuklukları: Parkinsondaki bilişsel değişimler, odaklanma, dikkat verme becerilerinde sorunlar yaratabilir. Örneğin; aynı anda birçok konuşmanın geçtiği kalabalık bir toplantıda, özellikle bu problem zorluk yaşayabilir.
Düşüncenin yavaşlaması: Parkinsonlu hastaların, bir işi yapmaları daha uzun sürmektedir ve eskisine oranla daha çok efor sarf etmeleri gerekir.
Kelime bulma: Parkinsonlu hastalar; düşüncenin yavaşlaması nedeniyle sözcükleri bulmada zorluk yaşayabilirler. Bunun nedeni Alzheimer hastalığındaki gibi kelime bilgisinin kaybolması değildir. Kelimeler ulaşılabilir ancak; çabucak ve etkili şekilde bulunamayabilir.
Bilgiyi öğrenme ve hatırlama: Parkinsonlu hastaların yarısından fazlası hafıza sorunları bildirmektedir. İki çeşit hafıza vardır. İlki bildirimsel bellek (Örneğin: belirli bir zamana, yere ya da gerçeğe ait olayları hatırlama). İkincisi bildirimsel olmayan bellektir. Buna da örnek olarak bisiklete binmeyi öğrenme ve hep hatırlama verilebilir.
Ayrıca hafıza, üç aşama ile iç içedir. Kodlama, depolama ve geri çağırma. Hafızayı bir dolap olarak düşünün. Öncelikle bilgiyi elde etmelisiniz ve sonra organize etmelisiniz ve hiçbir şey dışarıya taşmayacak şekilde depolamalısınız. Son olarak da ulaşmak için koyduğunuz yerden geri almalısınız. Parkinsonlu hastalar bilgiyi edinmede ve organize etmede sorun yaşarlar. Bu nedenle, daha sonra hatırlamak onlar için zor olmaktadır.
İmgesel ve uzamsal işleme: Zihinsel bir imajı oluşturma ve eşyaların –birbirine göre- uzayda nerede olduğunu belirleme becerisidir ve Parkinson hastalığında etkilenebilir. Örneğin; araba sürerken, evden markete giden yolun haritasını zihnimizde oluşturmamız ve o yolu takip etmektir.
Bilişsel Değişimler İçin Yardım
Bilişsel değişimler hassas bir konudur. Doktor ve hastadan kaynaklı olabilen kimi nedenler dolayı bu değişimlerin farkına varılmasını geciktirebilmektedir.
Eğer Parkinsonlu birey; ailede ya da iş hayatında can sıkıcı sorunlar yaşıyorsa doktoruna danışmalıdır. Bu sorunların bahsedilmeye değmeyecek düzeyde hafif, az olduğu düşünülmemelidir. Doktorunuz; psikiyatrist/psikolog desteği, nöropsikolog değerlendirmesi, konuşma terapisti gibi imkanlara sizi yönlendirebilir.
Nöropsikolojik değerlendirmeye girmek özellikle bilişsel sorunların erken evresinde faydalı olabilir. Temel bir test yapmak; gelecek değişimlerin ilaçlarla mı, Parkinsonun kendi seyri ile mi yoksa depresyon gibi diğer faktörler ile mi alakalı diye belirleme imkanı sağlar.
Parkinsonlu birey hafif bilişsel bozukluk bildirdiğinde; doktoru öncelikle B-12 vitamini eksikliği, depresyon, yorgunluk ya da uyku bozuklukları gibi diğer nedenleri elemek ister. Şu bilinmelidir ki; Parkinson hastalığı zihinsel işlevlerde çok ani bir değişikliğe neden olmaz. Eğer ani bir değişim yaşıyorsanız, büyük ihtimal ilaçların yan etkisi gibi başka nedenlerden kaynaklanmaktadır.
Bakım Veren Eşler İçin Tavsiyeler
- Sadece eşiniz istediğinde yardım etmeyi önerin.
- “Kimse aradı mı?” diye sormaktansa “Ayşe aradı mı?” diye asıl sormak istediğinizi sorun.
- Dikkati kazanmak ve sürdürmek için konuşurken ismini söyleyin, göz kontağı kurun.
- Görünen yerlere hatırlatıcı notlar koyun
- Eşyaları her zaman olduğu yerlerde saklayın, değiştirmeyin.
- İlaçların zamanında alınması için alarm ayarlayabilirsiniz.
- Günlük işlerin listesini oluşturun ve hep aynı yerde tutun.
- Eğer konuşurken bir kelimeyi bulamadıysa ipucu sağlayın, ilk harfini söyleyin.
- Konuşmanın hızını yavaşlatmak için sorular sorun ve durup, düşünme, konuşma içeriğini yakalama için zaman tanıyın.
- Destekleyin.
